Quo Vadis Homo Economicus?

Quo Vadis Homo Economicus?

(Για την έννοια του όρου «Homo Economicus» στα οικονομικά -και για άλλες «τεχνικές» απορίες- στο Google)

Σκοπός του παρόντος πονήματος είναι να εξηγήσει τι οδήγησε στον υπερδανεισμό όλων των «ανεπτυγμένων» οικονομιών του πλανήτη, κατά τρόπο αντιληπτό από κάθε αναγνώστη, που δεν έχει ιδιαίτερες γνώσεις οικονομικών. Κατανοώντας το «πως φτάσαμε εδώ» (κυρίως, τι ακριβώς, σημαίνει «εδώ») θα καταστήσει σαφές και τι θα μπορούσε να έπεται. Μην προτρέχετε!  Δεν φαντασιώνομαι, ότι έχω «τη λύση» του παγκόσμιου προβλήματος του υπερδανεισμού... ! Απλώς, όταν γνωρίζεις την ασθένεια, πολλές φορές (και η περίπτωσή μας είναι μία από αυτές) γνωρίζεις - κι ας μην είσαι γιατρός - και αν υπάρχουν πολλές, λίγες ή καθόλου πιθανότητες θεραπείας!

Σπεύδω να διευκρινίσω, ότι όλες οι ιδέες, που θα παρατεθούν δεν είναι πρωτότυπες, κάποιες είναι «κλασικές», πάντως,  έχουν ήδη διατυπωθεί από άλλους. Αν υπάρχει κάτι «πρωτότυπο» στην προσπάθεια είναι ο τρόπος προσέγγισης του θέματος, προκειμένου να επιτευχθεί ο δηλωθείς στόχος. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος  θα χρειαστεί (και το γιατί θα γίνει σαφές στην πορεία) ένας πρόλογος και μία εισαγωγή, που θα εξηγήσουν βασικές έννοιες, απαραίτητες για την κατανόηση της εξήγησης του θέματος.

Πρόλογος

Όλοι γνωρίζουμε, ότι για να λυθεί ένα πρόβλημα πρέπει πρώτα να διατυπωθεί σωστά, για να δοθεί μία θεραπευτική αγωγή χρειάζεται πρώτα, σωστή διάγνωση της ασθένειας. Στις θετικές επιστήμες, το να γίνει η σωστή διάγνωση είναι, συνήθως, σχετικά εύκολο γιατί ένα αίτιο έχει ένα αιτιατό. Αν ενώσουμε τον θετικό με τον αρνητικό πόλο θα γίνει βραχυκύκλωμα. Όσες φορές και αν το επαναλάβουμε, βραχυκύκλωμα θα γίνεται. Αν θέλουμε να αποτρέπεται το βραχυκύκλωμα τοποθετούμε έναν ασφαλοδιακόπτη. Στις θεωρητικές επιστήμες τα πράγματα είναι, σχεδόν πάντοτε, πιο σύνθετα, άρα, εύκολο να γίνει λάθος διάγνωση και, επομένως, να δοθεί λάθος θεραπευτική αγωγή. Πόσες φορές ακούμε ακόμη και «ειδικούς» σε κάποιον τομέα να δηλώνουν με περισσή αυτοπεποίθηση: «Το πρόβλημα δεν είναι οικονομικό, είναι πολιτικό» και, αμέσως να λαβαίνουν την απάντηση από κάποιον άλλο, με ακόμη περισσότερη σιγουριά: «λάθος, το πρόβλημα είναι, πρωτίστως, πολιτιστικό!» Μια τέτοια συζήτηση δεν θα προέκυπτε ποτέ για ένα πρόβλημα κάποιας θετικής επιστήμης!  Ας προχωρήσουμε, όμως, με ένα παράδειγμα.

Ας υποτεθεί ότι δύο επιχειρήσεις, η «Α» και η «Β», παράγουν το ίδιο προϊόν, και το πωλούν ακριβώς στις ίδιες τιμές. Η «Α» είναι κερδοφόρος η «Β» ζημιογόνος. Η πρώτη έρευνα των ειδικών διαπιστώνει, ότι το κόστος εργασίας, ως ποσοστό του τζίρου, είναι στην «Β», σημαντικά υψηλότερο. Σύμπτωμα: «ζημιογόνος», ασθένεια: «υψηλό κόστος εργασίας», επιπόλαιη θεραπευτική αγωγή: «να μειωθούν οι αμοιβές των εργαζομένων». Η συνέχεια της έρευνας δείχνει ότι το επίπεδο αμοιβών στην  «Β» είναι χαμηλότερο αλλά, σε όλα τα τμήματα εργάζονται περισσότερα άτομα από όσα στα αντίστοιχα τμήματα της «Α». Προφανώς, για να θεραπευτεί το αρχικό σύμπτωμα, «ζημιογόνος», πρέπει να μειωθεί ο αριθμός των εργαζομένων. Στην προκειμένη περίπτωση, η «ασθένεια» που οδήγησε στο σύμπτωμα «πολλοί εργαζόμενοι» ονομάζεται «χαμηλή παραγωγικότητα των εργαζομένων».

Όλοι όσοι έχουν εργαστεί (κι ας μην έχουν διοικήσει εργαζομένους) αντιλαμβάνονται ότι η παραγωγικότητα εξαρτάται τουλάχιστον από τις διαδικασίες (τρόπος, που γίνονται οι δουλειές) τα εργαλεία, που χρησιμοποιούνται και το «ηθικό» (αφοσίωση, ενθουσιασμός κλπ, κλπ.) των εργαζομένων. Το συνηθέστερο στις περιπτώσεις χαμηλής παραγωγικότητας της εργασίας είναι να ευθύνονται για αυτή και τα τρία. Συνεχίζοντας με το παράδειγμα, ας υποτεθεί ότι αντιμετωπίστηκαν τα θέματα «διαδικασίες» και «εργαλεία» και μένει να διερευνηθεί το θέμα «χαμηλό ηθικό». Διερευνώντας το, γρήγορα θα διαπιστώσουμε διάφορα, μεταξύ των οποίων, πιθανότατα, ότι οφείλεται και στο ότι το επίπεδο αμοιβών στην  «Β» είναι χαμηλότερο! (που κι αυτό είναι σύμπτωμα της «ασθένειας », ας πούμε, «κακός προσωπάρχης», που νόμιζε ότι εξοικονομεί για την επιχείρηση... .) Δεν χρειάζεται να συνεχίσω με το παράδειγμα.

Στην αρχή του πιο πάνω παραδείγματος, φάνηκε σαν να έχουμε μία αλυσίδα, όπου κάθε κρίκος είναι σύμπτωμα του προηγούμενου κρίκου-ασθένειας και ταυτόχρονα, ασθένεια με σύμπτωμα τον επόμενο κρίκο. Στη συνέχεια (ελπίζω να) έγινε σαφές, ότι η παρομοίωση θα είναι πιο σωστή αν περιγράψουμε τα συμβαίνοντα στην οικονομία, όχι σαν μία αλυσίδα, αλλά σαν ένα πλέγμα, όπου κάθε κρίκος συνδέεται με περισσότερους από δύο κρίκους, που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.

(Σημείωση:  Ο Stephen Gudeman μας προσκαλεί να αναθεωρήσουμε την αντίληψή μας για την οικονομία όχι σαν μια επίπεδη πεδιάδα που αποτελείται από αγορές και συμπεριφορές τύπου αγοράς, που οδηγούν σε καταστάσεις ισορροπίας, αλλά σαν σφαίρες αξιών και πρακτικών που αλληλεπικαλύπτονται και συγκρούονται μεταξύ τους.

Θεώρησα την παρομοίωση με πλέγμα κρίκων απλούστερη για την κατανόηση από όσους δεν έχουν ιδιαίτερες γνώσεις οικονομικών.) 

Τελικά, γιατί όλα τα πιο πάνω; Με την απλουστευμένη (για κάποιους, υπεραπλουστευμένη...) εξήγηση της «φύσης» των οικονομικών προβλημάτων φάνηκε πόσο εύκολο είναι να παραπλανηθεί κανείς νομίζοντας ότι έχει κάνει τη σωστή διάγνωση του προβλήματος.

Ένας δεύτερος λόγος για το πόσο εύκολα μπορεί να προκύψει σύγχυση και να θωρηθεί ότι έγινε σωστή διάγνωση οφείλεται στο ότι, πολύ συχνά, συμβαίνει να είναι «αυτονόητο», «γνωστό σε όλους» κλπ. το «πώς» γίνεται το «τι», δηλαδή πώς θεραπεύεται μία ασθένεια. Το «τι», η θεραπεία στο πιο πάνω παράδειγμα είναι προφανέστατη: «πρέπει να μειωθεί ο αριθμός των εργαζομένων» και, όπως «όλοι γνωρίζουν», αυτό επιτυγχάνεται με απολύσεις, διώξιμο, μη αντικατάσταση αποχωρούντων. Έτσι επιτυγχάνεται μείωση, δεν υπάρχει άλλος τρόπος! Είναι «προφανές», «αυτονόητο» κλπ ότι το «φάρμακο = μείωση αριθμού εργαζομένων»  σίγουρα θα θεραπεύσει την «ασθένεια = υψηλό κόστος εργασίας». Λιγότεροι εργαζόμενοι, χαμηλότερο κόστος, τόσο απλό!

Όμως, η θεραπεία αυτής της ασθένειας, (μείωση κόστους δια μειώσεως αριθμού εργαζομένων) θα εξαφανίσει το αρχικό σύμπτωμά της, δηλαδή, «ζημιογόνος», ή θα υπάρξουν τέτοιες παρενέργειες, που η «Β» θα γίνει ακόμη πιο ζημιογόνος; Νομίζω ότι  μπορείτε να σκεφτείτε τη συνέχεια μόνοι σας! Πριν γίνει λόγος για μείωση προσωπικού πρέπει να αυξηθεί η παραγωγικότητα  (διαδικασίες, εργαλεία, ηθικό) ώστε να δημιουργηθεί «πλεόνασμα εργασίας» και να μην διαλυθούν οι υπηρεσίες της επιχείρησης (από «έλλειμμα» εργασίας) με επακόλουθο ανάλογες δυσμενείς οικονομικές επιπτώσεις. Είναι όλα αυτά γνωστά; Αν, πολλοί, τα βρίσκετε γνωστά, τόσο το καλύτερο! Θα πειστήκατε πιο εύκολα ότι, στις θεωρητικές επιστήμες, όπως τα οικονομικά, για κάποια «προφανή», «αυτονόητα», που «αποδεικνύονται με μαθηματική ακρίβεια» κλπ. καλό θα είναι να διατηρούμε αμφιβολίες μέχρι, με τον χρόνο, να αποδειχτεί ότι, όντως, ήταν έτσι... !

Όταν ήμουν φοιτητής, ένας καθηγητής μου, με σχετική αφορμή, που του έδωσα, μου είπε ότι δεν μπορώ να «τα βάλω» με τη λογική του Μαρξ, αλλά μπορώ με τις υποθέσεις του (assumptions). Έκτοτε, έχω διαπιστώσει άπειρες φορές, ότι πολύ συχνά, αυτός είναι ο λόγος, που μορφωμένοι, έξυπνοι και καλοπροαίρετοι άνθρωποι διαφωνούν. Δεν αναφέρομαι σε θέματα πίστης, δόγματος ή που εμπλέκεται κάποιο συναίσθημα, αλλά σε κάτι «αντικειμενικό» όπως το πιο πάνω παράδειγμα με τις επιχειρήσεις  «Α» και «Β», ή όταν Νομπελίστες οικονομολόγοι συμφωνούν με τη διάγνωση και διαφωνούν ως προς την θεραπευτική αγωγή! «Το πρόβλημα (=ασθένεια) της Ελληνικής οικονομίας είναι η χαμηλή ανταγωνιστικότητα», όλοι συμφωνούν! Όταν, όμως, αρχίσουν να προτείνουν λύσεις (=θεραπεία) υποθέτουν τελείως διαφορετικά πράγματα για τους υπόλοιπους «κρίκους», που προσδιορίζουν τον κρίκο = ασθένεια, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνονται διαφορετικά πράγματα για τη «φύση» της ασθένειας. Έτσι, ουσιαστικά, με τον όρο «χαμηλή ανταγωνιστικότητα» ο καθένας έχει «διαγνώσει» διαφορετική ασθένεια! Προσωπικά, αδυνατώ να δώσω άλλη εξήγηση στο γεγονός, ότι, όπως ανέφερα πιο πάνω, μορφωμένοι, έξυπνοι και καλοπροαίρετοι άνθρωποι διαφωνούν, παρ όλο, που προσεγγίζουν το θέμα τελείως «αντικειμενικά», «χωρίς κανένα συναίσθημα», «με ψυχρή λογική».

Εισαγωγή

Ένα από τα βασικά ζητήματα, με τα οποία έχει ασχοληθεί η οικονομική επιστήμη είναι η δημιουργία (και η καταστροφή) πλούτου. Ένας Αυστριακο - Αμερικανός οικονομολόγος, ο     Joseph Schumpeter, αναφέρθηκε στον τρόπο με τον οποίο, στο καπιταλιστικό σύστημα, δημιουργείται οικονομική ανάπτυξη από την καταστροφή μιας προηγούμενης οικονομικής κατάστασης, με τον όρο «δημιουργική καταστροφή». Ο όρος έγινε τόσο δημοφιλής, που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει ακόμη και διαδικασίες, που στοχεύουν στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας και του δυναμισμού μιας επιχείρησης, όπως π.χ. το περίφημο downsizing - συνήθως, και με μαζικές απολύσεις εργαζομένων.

Σε ένα ελεύθερο καπιταλιστικό σύστημα μία αέναη διαδικασία οδηγεί τους παραγωγικούς πόρους στην προσαρμογή, κατά τον καλύτερο τρόπο, προς τις ανάγκες των ανθρώπων. Πολλές φορές, στην διάρκεια αυτής της διαδικασίας, δημιουργούνται συνθήκες, που κάνουν αναπόφευκτη την καταστροφή παραγωγικών πόρων, δηλαδή προκαλούν τη «δημιουργική» καταστροφή.  Παράδειγμα.

Κάποτε, όχι στο πολύ απώτερο παρελθόν, υπήρχαν εργοστάσια που παρήγαν γραφομηχανές. Τα κομπιούτερ και οι επεξεργαστές κειμένων είχαν σαν αποτέλεσμα να μην χρησιμοποιεί κανείς, πλέον, γραφομηχανές. Τα εργοστάσια αυτά έκλεισαν και οι εργαζόμενοι σε αυτά έχασαν τις δουλειές τους, δηλαδή έπρεπε να καταστραφούν παραγωγικοί πόροι. Πέρα από αυτή την «άμεση» καταστροφή υπήρξε και έμμεση, με την έννοια, ότι «δακτυλογράφοι», που εργάζονταν σε άλλους κλάδους και δεν μπόρεσαν να μάθουν την χρήση κομπιούτερ και επεξεργαστή κειμένων έχασαν, επίσης, τη δουλειά τους. Ίσως πιο σημαντικό, αυτά τα νέα «εργαλεία», αύξησαν την παραγωγικότητα της εργασίας, γενικότερα, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί πλεόνασμα εργασίας σε μία σειρά εργασιακές ειδικότητες σε άλλους κλάδους, άσχετους με την παραγωγή γραφομηχανών.

Τα παραδείγματα όπου μία νέα τεχνολογία αχρηστεύει και κάνει αναγκαία την καταστροφή παραγωγικών πόρων απασχολημένων στην προηγούμενη τεχνολογία είναι πολλά, γνωστά και εύκολα κατανοητά. Όμως, η δημιουργική καταστροφή, που συμβαίνει αενάως, δεν είναι πάντοτε τόσο προφανής. Στην απλούστερη διατύπωση της έννοιας της δημιουργικής καταστροφής θα μπορούσε να ενταχθεί κάθε καταστροφή, που προκαλεί η «εξέλιξη» ή ο ανταγωνισμός σε οποιονδήποτε τομέα. Σε τελική ανάλυση, κάθε τέτοια καταστροφή πόρων οφείλεται στο ότι αυτοί οι πόροι δεν είναι πλέον προσαρμοσμένοι «κατά τον καλύτερο τρόπο στο να ικανοποιούν ανάγκες των ανθρώπων» και, με αυτή την έννοια, η καταστροφή τους μπορεί να χαρακτηριστεί «δημιουργική» .

Εκείνο, που έχει σημασία για την περίπτωσή μας, είναι να κατανοήσουμε, ότι η οικονομία λειτουργεί υπακούοντας σε «νόμους». Όπως στην φύση, όταν δημιουργηθούν οι γεωλογικές συνθήκες για να προκληθεί ένας σεισμός, ο σεισμός θα συμβεί και τίποτε δεν μπορεί να τον αποτρέψει, έτσι και στην οικονομία, όταν δημιουργηθούν οι συνθήκες για να καταστραφεί μία θέση εργασίας, μία επιχείρηση ή ένας ολόκληρος κλάδος, η καταστροφή θα επέλθει και τίποτε δεν μπορεί να την αποτρέψει. Η καταστροφή, «δημιουργική» ή όχι, όπως και ο θάνατος, δεν αποτρέπονται, αν και, αμφότερα, ενίοτε... αναβάλλονται! Όμως η αναβολή του θανάτου (θέμα θετικών επιστημών...) δεν εκλαμβάνεται από κανέναν ως αποτροπή του, ενώ η αναβολή, ενίοτε για μακρύ διάστημα, της καταστροφής παραγωγικών πόρων (θέμα της θεωρητικής επιστήμης των οικονομικών...) πολύ συχνά, εκλαμβάνεται ως οριστική και αμετάκλητη αποτροπή! Στην πραγματικότητα, συμβαίνουν ταυτοχρόνως και τόσα άλλα (οι κρίκοι αλλάζουν αενάως...), που σχεδόν ποτέ δεν είναι δυνατόν να απομονωθεί και «μετρηθεί» το αποτέλεσμα μόνον των μέτρων που ελήφθησαν!

Ο υπερδανεισμός των «ανεπτυγμένων»

Όπως είδαμε πιο πάνω, όταν δημιουργείται κάτι νέο, καταστρέφεται κάτι παλαιό. Το νέο χρειάζεται παραγωγικούς πόρους. Χάριν απλούστευσης, ας παρακολουθήσουμε μόνον τον πόρο «εργασία» και ας αναφερόμαστε σε «ποσότητα» εργασίας αντί συγκεκριμένων «θέσεων» εργασίας. Στο πιο πάνω παράδειγμα, δημιουργήθηκε νέα ανάγκη ποσότητας εργασίας για την παραγωγή hardware και software έναντι αυτής, που χάθηκε από το τέλος της παραγωγής γραφομηχανών. Επίσης, δημιουργήθηκε νέα ανάγκη ποσότητας εργασίας για να αντικαταστήσει την εργασία για «δακτυλογράφηση» και για κάθε άλλη εργασία, που πριν γίνονταν αλλιώς και τώρα γίνεται με τη χρήση κομπιούτερ. Τέλος, δημιουργήθηκε νέα ανάγκη ποσότητας εργασίας για εργασίες που πριν δεν υπήρχαν, δεν γίνονταν καν, ενώ με την ύπαρξη κομπιούτερ είναι δυνατό να γίνονται. Προφανώς, όλες αυτές οι (διαφορετικής «ποιότητας») «ποσότητες» εργασίας, στην πραγματική οικονομία, μεταφράζονται σε συγκεκριμένες «θέσεις» εργασίας.

Επίσης προφανώς, αναλόγως με τις συγκεκριμένες συνθήκες, οι νέες θέσεις εργασίας μπορεί να είναι περισσότερες ή λιγότερες από τις παλαιές, που καταστρέφονται. Για το σκοπό της παρούσας, δεν έχει σημασία τι ακριβώς έχει συμβεί στο συγκεκριμένο παράδειγμα, αλλά να επισημανθεί το γεγονός ότι το ισοζύγιο που προκύπτει από την όποια «εξέλιξη» μπορεί να είναι είτε θετικό, οπότε προκαλείται ανάπτυξη της οικονομίας, είτε αρνητικό, οπότε προκαλείται ύφεση (αυτό συμβαίνει, ceteris paribus, δηλαδή θεωρώντας ότι δεν αλλάζει κανένας από τους λοιπούς «κρίκους», που όμως, στην πραγματικότητα αλλάζουν αενάως... ).

Μία άλλη αέναη διαδικασία στο καπιταλιστικό σύστημα είναι ο ανταγωνισμός. Κάθε επιχείρηση, είτε για να αυξήσει τα κέρδη της (για όσο διάστημα θα μπορεί να τα καρπώνεται) είτε για να παραμείνει σε λειτουργία, αντιμετωπίζοντας επιτυχώς τους ανταγωνιστές της, προσπαθεί να συμπιέζει το κόστος της. Ειδικά το κόστος εργασίας συμπιέζεται κάθε φορά, που με οποιονδήποτε τρόπο, αυξάνεται η παραγωγικότητα της εργασίας (βλέπε πιο πάνω, διαδικασίες, εργαλεία, ηθικό.) Στο βαθμό, που αυτό επιτυγχάνεται, δημιουργείται πλεόνασμα εργασίας που, (ceteris paribus) καταστρέφεται. Λιγότερη συνολική εργασία σημαίνει, (πάντοτε ceteris paribus) λιγότερο συνολικό εργατικό εισόδημα . Αφού οι εργαζόμενοι, στο σύνολο, έχουν λιγότερο διαθέσιμο εισόδημα, δημιουργείται απώλεια αγοραστικής δύναμης στο σύνολο της οικονομίας.

Όταν μειωθεί η αγοραστική δύναμη, μειώνεται η ζήτηση, δημιουργείται υπερπροσφορά, δηλαδή, δημιουργείται «κρίση υπερπαραγωγής». Στον καπιταλισμό, αυτές οι κρίσεις θεωρούνται «γονιδιακές» και είναι οι συνηθέστερες, τουλάχιστον στις «ανεπτυγμένες οικονομίες».

Τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως λόγω των επαναστατικών τεχνολογικών εξελίξεων, υπήρξε κυριολεκτικά έκρηξη στην παραγωγικότητα της εργασίας. Στην αρχή, το πλεόνασμα εργασίας, που δημιουργήθηκε δεν οδήγησε σε αύξηση της ανεργίας αλλά απορροφήθηκε και αύξησε την  παραγωγή (πιθανότατα, και επειδή δημιουργήθηκε νέα ανάγκη ποσότητας εργασίας για εργασίες που πριν δεν υπήρχαν). Παρόλα αυτά, αντί να αυξηθεί, το εισόδημα του εργατικού δυναμικού συρρικνώθηκε! Οι μισθοί στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα συμπιέστηκαν αφάνταστα. Στην «Δύση» παρέμειναν σταθεροί, αλλά μπήκαν στην παραγωγή Κινέζοι, Ινδοί κλπ, με ασύγκριτα χαμηλότερες αποδοχές.

«Το συρρικνωμένο πορτοφόλι και ο μειωμένος οικογενειακός προϋπολογισμός του μέσου εργαζόμενου μπορούν να αποτυπωθούν μέσω διάφορων μετρητικών στοιχείων, όμως το πιο ενδιαφέρον είναι η συρρικνωμένη συμμετοχή τους στο εθνικό εισόδημα. Το μερίδιο του εργατικού δυναμικού αντιστοιχούσε κατά μέσο όρο στο 64,3% από το 1947 έως το 2000, σύμφωνα με τη Μηνιαία Έκθεση Εργασίας των Susan Fleck, John Glaser και Shawn Sprague που κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 2011. Την τελευταία δεκαετία το μερίδιο αυτό έπεσε στο χαμηλότερο καταγεγραμμένο σημείο, το 57,8% το τρίτο τρίμηνο του 2010. Τη δεκαετία του 2000 η κερδοσκοπία του κλάδου των οικονομικών υπηρεσιών έφτασε σε επίπεδα - ρεκόρ.»       (http://www.capital.gr/businessweek/articles.asp?id=1270385)

Η διαφορά μεταξύ 64,3% και 57,8%, δηλαδή 6,5% του εθνικού εισοδήματος, σίγουρα μπορεί να σημαίνει ύφεση αντί ανάπτυξη!

Φυσικά, υπάρχουν και άλλοι «κρίκοι», που έπαιξαν σημαντικό ρόλο, μεταξύ άλλων και στη μείωση του εργατικού εισοδήματος, που μετατρέπεται σε ζήτηση. Δεν διαθέτω σχετικά στοιχεία, τολμώ, όμως να πιθανολογήσω, (και μπορούμε να το δεχτούμε ως παράδειγμα, έστω και αν δεν αληθεύει) ότι αυξήθηκε ο αριθμός εργαζομένων με «υψηλές» αμοιβές, που μόνο μέρος τους μετατρέπεται σε ζήτηση. Ακόμη, υπήρξαν και βίαιες αναδιανομές (οι διάφορες φούσκες που έσκασαν) που μετέφεραν εισόδημα από τους πολλούς στους λίγους, με το ίδιο αποτέλεσμα.

Συνοψίζοντας, η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας προκάλεσε αύξηση της προσφοράς (προϊόντων και υπηρεσιών). Η μείωση της αγοραστικής δύναμης των εργαζομένων προκάλεσε μείωση της ζήτησης. Ο συνδυασμός αυτός ονομάζεται «κρίση υπερπαραγωγής», που, για να τελειώσει και να δημιουργηθεί ένα νέο σημείο ισορροπίας, πρέπει, ή να μειωθεί η προσφορά, δηλαδή να καταστραφούν παραγωγικοί πόροι, ή να αυξηθεί η ζήτηση. Η ζήτηση μπορεί να αυξηθεί μόνο με τεχνητή διόγκωσή της, που σημαίνει να ξοδεύουμε δανεικά! Αυτό έκαναν όλα τα κράτη, δανείζονταν και αύξαναν τις δημόσιες δαπάνες (το ίδιο έκαναν και τα νοικοκυριά) και έτσι φτάσαμε στον υπερδανεισμό... .

Αυτό ήταν το «πως φτάσαμε εδώ». Σας υποσχέθηκα, όμως,  και το «τι ακριβώς, σημαίνει "εδώ"». Αν δεν το έχετε ήδη καταλάβει μόνοι σας, σημαίνει ότι δεν αποτρέψαμε τίποτε, απολύτως, απλώς, αναβάλλαμε την καταστροφή παραγωγικών πόρων, κυρίως εργασίας. Αναβάλλοντας, όμως, συσσωρεύουμε και το πρόβλημα διογκώνεται… !

Σίγουρα, ως μη οικονομολόγοι, θα αναρωτιέστε μήπως λέω ανοησίες. Πώς, είναι ένα εύλογο ερώτημα, είναι δυνατόν να έκαναν όλοι οι πολιτικοί (και οι Γερμανοί χρωστούν μπόλικα!) τέτοια «χονδροειδή» λάθη;  Εκ των υστέρων, όλα είναι ευκολότερο να εξηγηθούν! Προ παγκοσμιοποίησης, οι οικονομολόγοι πρότειναν διάφορες κρατικές παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση διάφορων προβλημάτων στις οικονομίες, παρεμβάσεις, που στο παρελθόν, «δούλεψαν». Να ένα σχετικό παράδειγμα:

Ο Κέυνς πρότεινε την άνοδο των δημοσίων δαπανών σε περιόδους κρίσεων για να καλύψουν μέρος του ελλείμματος ζήτησης που υπό προϋποθέσεις μπορεί να οδηγήσει την οικονομία μακριά από μια θέση ισορροπίας πλήρους απασχόλησης. Οι δημόσιες δαπάνες μπορεί να ξοδεύονται ως επιδόματα ανεργίας κτλ., αλλά ο κύριος στόχος δεν είναι η αναδιανομή αλλά η επανόρθωση της ισορροπίας. ... Ο Κέυνς ζητά αύξηση των ελλειμμάτων στις κρίσεις, τα οποία χρηματοδοτούνται από πλεονάσματα στις καλύτερες εποχές.

(http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B6%CF%89%CE%BD_%CE%9A%CE%AD%CF%85%CE%BD%CF%82)

Με απλά λόγια, αυτό, που «περιείχε», ίσως, η σκέψη του πράγματι μεγάλου Κέυνς είναι, ότι η αναβολή επιτρέπει να «κερδίζεται χρόνος» με την ελπίδα, ότι ξοδεύοντας δανεικά, θα προκληθούν αλλαγές  (συν αυτές, που αενάως συμβαίνουν) στους λοιπούς κρίκους, που θα οδηγήσουν στο να δημιουργηθούν νέες συνθήκες, που θα «απορροφήσουν» την κρίση και θα προκύψει νέα ισορροπία... . . Όλοι μας αντιλαμβανόμαστε ότι, παρ όλο που ο δανεισμός κοστίζει («πληρώνουμε» τόκο), υπάρχουν συνθήκες που με αυτόν προάγεται το συμφέρον μας, είναι για το «καλό» μας, ατομικό, οικογενειακό ή κοινωνικό, κατά περίπτωση. Φυσικά, το πότε συντρέχουν αυτές οι συνθήκες, ποιο είναι το όριο, που κανείς δεν πρέπει να υπερβαίνει κλπ είναι ζητήματα που απαιτούν συνετή αξιολόγηση από αυτούς που έχουν την ευθύνη της σχετικής απόφασης... .Όμως:

Γιατί τα οικονομικά δεν προσαρμόστηκαν στις εξελίξεις; Γιατί η οικονομική επιστήμη και κυρίως γιατί η επιστημονική κοινότητα απέτυχε να αντιληφθεί την επερχόμενη τραγωδία; Γιατί όσοι έβλεπαν την επερχόμενη καταστροφή παραγκωνίστηκαν ή αντιμετωπίστηκαν ως Κασσάνδρες; Γιατί αδυνατούσαν για χρόνια οι οικονομολόγοι να διαμορφώσουν μια ενιαία γλώσσα και, κυρίως, γιατί αδυνατούν σήμερα να διατυπώσουν μια πρακτική στη βάση αναγκαίων συνθέσεων, προκειμένου να δρομολογηθεί μια αδιαμφισβήτητη πορεία εξόδου από την κρίση; Γιατί αγνοούν πεισματικά την πραγματικότητα, και κυρίως γιατί υπερασπίζονται πεισματικά τόσο ακραίες κι αδιέξοδες θέσεις; (http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_24/06/2012_486510)

Πολλά τα ερωτήματα, αμφίβολες οι απαντήσεις...!

Κάτι σαν επίλογος.

Στην πρώτη παράγραφο του παρόντος έγραψα: «όταν γνωρίζεις την ασθένεια, πολλές φορές (και η περίπτωσή μας είναι μία από αυτές) γνωρίζεις - κι ας μην είσαι γιατρός - και αν υπάρχουν πολλές, λίγες ή καθόλου πιθανότητες θεραπείας!» Για να βοηθήσω όσους αναρωτιούνται για αυτές τις πιθανότητες, παραθέτω 5, αμέσως ή εμμέσως σχετικά σχόλια.

(Σημείωση: οι υπογραμμίσεις είναι δικές μου.)

####################################################################################################################

1

«Κανείς δεν ξέρει πως θα τελειώσει αυτή η παγκόσμια κρίση χρέους. Υπάρχουν απαισιόδοξοι, όπως ο Ζακ Αταλί, που βλέπουν στο παρελθόν πολέμους σε κάθε κρίση χρέους. Τι θα γίνει, για παράδειγμα, αν η σημερινή κατάσταση συνεχιστεί και οι ΗΠΑ δηλώσουν ή πραγματικά δεν μπορούν να αποπληρώσουν τα τεράστια χρέη (ομόλογα ΗΠΑ)  που αγοράζει η Κίνα; Θεωρητικά, η αγορά λύνει και το πρόβλημα των χρεών. Χωρίς τη δια του μνημονίου πολιτική παρέμβαση για το Ελληνικό χρέος η Ελλάδα έπρεπε ήδη να είχε κηρύξει στάση πληρωμών. Οι δανειστές θα ετιμωρούντο για την απερισκεψία τους να δανείσουν μία χώρα σαν την Ελλάδα, κεφάλαιο (αέρας) θα καιγόταν και το οικονομικό σύστημα θα έφτανε σε μία νέα, πραγματική ισορροπία. Μόνο που σ΄ αυτό το τέλειο θεωρητικό σχήμα υπάρχει η ατέλεια «άνθρωπος» που δεν μπορεί εύκολα να αποδεχθεί μία δραστική μείωση του βιοτικού του επιπέδου, που θα έφερνε η στάση πληρωμών.  Αυτό θα σήμαινε κοινωνικές αναταραχές... (...). Η λύση δεν μπορεί παρά να είναι πολιτική και το ξεφούσκωμα του παγκόσμιου χρέους συναινετικό και αργό. Αν δεν συμβεί κάτι στο ενδιάμεσο.»

#####################################################################################################################

2

 #####################################################################################################################

3

... . Το οικονομικό μέγεθος των δυτικών κοινωνιών μεγάλωνε με ασύλληπτες ταχύτητες, καταστρέφοντας ωστόσο ό,τι προϋπήρχε. Γι’ αυτό και ο καπιταλισμός θεωρήθηκε διαδικασία «δημιουργικής καταστροφής».

Καπιταλισμός χωρίς χρεοκοπίες, λένε κάποιοι, είναι όπως ο χριστιανισμός χωρίς Κόλαση. Με την ύφεση να βαθαίνει, οι υποθέσεις χρεοκοπίας αυξάνονται καθώς οι άτυχες ψυχές έκαναν το αμάρτημα να δανειστούν υπερβολικά πολλά. Πόσο άσχημα μπορεί να εξελιχθεί η κατάσταση; Οι πτωχεύσεις αυξάνονται και απειλούν το σύνολο της οικονομικής - επιχειρηματικής και τραπεζικής δραστηριότητας, παντού...

Στο τελευταίο του βιβλίο, Capitalism 4.0, ο Anatole Kaletsky, κορυφαίος Βρετανός οικονομολόγος και αναλυτής των λονδρέζικων Times, εξηγεί πώς η παρ’ ολίγον μοιραία εμπειρία του αμερικανικού τραπεζικού συστήματος το φθινόπωρο του 2008, θα επισπεύσει την έλευση μιας τέταρτης εκδοχής του καπιταλισμού. Έτσι, μετά τον Καπιταλισμό 1.0, την εποχή του laissez faire, που ολοκληρώθηκε με την ύφεση του Μεσοπολέμου, τον Καπιταλισμό 2.0, τις τέσσερις δεκαετίες του κεϊνσιανισμού και του νιου ντιλ, και τον Καπιταλισμό 3.0 του νεοφιλελευθερισμού της Μάργκαρετ Θάτσερ και του Ρόναλντ Ρέιγκαν, φτάσαμε στον Καπιταλισμό 4.0. Σ’ αυτόν, το κράτος θα παρεμβαίνει μεν στη χάραξη της μακροοικονομικής πολιτικής και τη στήριξη των τραπεζών, όχι όμως για την αιμοδοσία συντάξεων, παιδείας και υγείας. (http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_economyagor_2_10/06/2012_484978) #####################################################################################################################

4 

 #####################################################################################################################

5

Προφανώς, αυτό που δεν είχα συνειδητοποιήσει τότε ήταν το σημαντικότατο γεγονός,  ότι «οι μισθοί στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα συμπιέζονταν αφάνταστα».

#####################################################################################################################

Το «Εθνικό» Φορολογικό Σύστημα

Κύριε διευθυντά                                                 (Επιστολή προς ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 23/06/2012)

Το «Εθνικό» Φορολογικό Σύστημα

Έχουμε νέα κυβέρνηση και, φυσικά, θα έχουμε και νέο φορολογικό σύστημα...!

Κάθε φορολογικό σύστημα (θα έπρεπε να) έχει δύο χαρακτηριστικά:

1)  Να επιμερίζει ΔΙΚΑΙΑ το φορολογικό βάρος - να πάρουμε όσα χρειαζόμαστε αλλά από ποιους? και

2)  Να διασφαλίζει, ότι, όντως, θα πάρουμε αυτά που πρέπει από αυτούς που πρέπει.

Για να επιτευχθεί το δεύτερο, χρειάζεται να ΠΕΙΣΤΟΥΝ οι φορολογούμενοι ότι δεν πρέπει να... φοροδιαφεύγουν! Πως, όμως, πείθονται οι άνθρωποι για οτιδήποτε? Μα, απλούστατα, με... καρότα και μαστίγια!

Υπάρχουν μόνο δύο καρότα, που μπορεί να προσφέρει ένα φορολογικό σύστημα: Το 1), πιο πάνω, (ΔΙΚΑΙΟ) και χρηστή διαχείριση των εσόδων. Ιστορικά, έχουμε αποτύχει παταγωδώς με τα καρότα και, κατά συνέπεια, δεν περιμένω κάτι καλύτερο τώρα. (Εκτός και αν κάποιος - μάλλον πολλοί -  Ράϊχενμπαχ...). Μαστίγια υπάρχουν άπειρα, κι ελπίζω, αυτή τη φορά, να χρησιμοποιηθούν όσο περισσότερα γίνεται, μπας και κάτι αλλάξει...!